FIZJOLOGIA KOMARÓW
Komarowate, komary (Culicidae) – występująca na całym świecie rodzina owadów (nadrodzina Culicoidea) z rzędu muchówek. Znanych jest ponad 40 rodzajów i ok. 3,5 tys. gatunków komarów.
W Polsce występuje 47 gatunków przedstawicieli tej rodziny. W niektórych latach i na niektórych terenach ich występowanie może osiągnąć nasilenie plagowe, co zwiększa prawdopodobieństwo przenoszenia chorób drogą krwi. Na niektórych terenach (np. po okresie powodzi) wdrożono programy zwalczania plagowego występowania komarów.
Samice tych owadów ssą krew zwierząt stałocieplnych, a niektóre owadów, ponieważ do powstania jaj w jajnikach wymagają odżywiania się krwią określonych gatunków zwierząt. Natomiast samce żywią się nektarem kwiatów.
Samice komarów przywabia zwiększone stężenie dwutlenku węgla w wydychanym powietrzu oraz kwas mlekowy i inne składniki potu, takie jak oktanol. Posługują się też termodetekcją, co sprawia, że w przypadku ludzi bardziej narażeni na ukąszenia komarów są młodzi mężczyźni, dzieci i kobiety w okresie owulacji. Samica po przyłożeniu kłujki do ciała zwierzęcia puszcza w ruch szczęki kształtu lancetu zaopatrzonego w haczyki. Ruchy szczęk w górę i w dół powodują przecięcie skóry, następnie do rany zostaje wstrzyknięta kropelka śliny, która ma zapobiec krzepnięciu krwi. Samica odlatuje dopiero wtedy, gdy wypełni wole krwią ofiary. Ślina samicy zawiera substancję chemiczną, podrażniającą skórę, może także dochodzić do reakcji alergicznej. Dlatego po ukłuciu skóra czerwienieje, puchnie i swędzi.
TRYB ŻYCIA I CYKL ROZWOJOWY
Larwy rozwijają się w środowisku wodnym. Osobniki dorosłe latają wieczorami w dużych chmarach nad podmokłymi łąkami, w pobliżu jezior, stawów i rzek. Jedne gatunki wybierają zacienione przybrzeża, inne znowu oświetlone, wolne przestrzenie wodne.
Komarowate przechodzą przeobrażenie zupełne. Samica, po nassaniu się krwi ssaka, składa na powierzchni wody zwężone na jednym końcu jaja tak blisko siebie, że woda nie może dostać się między nie. W niektórych przypadkach jaja nie rozwijają się, o ile nie przejdą przez okres chłodu i nie znajdują się przez pewien okres w środowisku wilgotnym. Z jaj wylęgają się larwy. Oddychają one wystawiając ponad powierzchnię wody specjalną rurkę, w którą zaopatrzony jest odwłok. Położenie, jakie zajmują larwy w wodzie, jest charakterystyczne dla danego gatunku. Larwy pospolitego komara brzęczącego wiszą głową w dół, natomiast larwy widliszka układają się poziomo pod powierzchnią wody. Larwy komarów są bardzo płochliwe i zaniepokojone szybko nurkują. Żywią się na ogół rozkładającą się materią organiczną, filtrując wodę, a tylko niektóre gatunki są drapieżne. Poczwarki komarów, w przeciwieństwie do poczwarek innych owadów, są bardzo ruchliwe. Zazwyczaj przebywają tuż pod powierzchnią wody, oddychając powietrzem atmosferycznym przez dwie rurki oddechowe, znajdujące się na grzbiecie przedniej części głowotułowia, jednak zaniepokojone szybko się zanurzają przy pomocy wiosła, które znajduje się na końcu odwłoka. Bezpośrednio przed przeobrażeniem się w postać dojrzałą (imago), poczwarka pobiera dużo powietrza, tak że grzbietowa powierzchnia głowotułowia i odwłoka prostuje się, wystając nieco ponad powierzchnię wody. Następnie skórka poczwarki pęka i dojrzały komar wydostaje się na zewnątrz. Przez pewien czas pozostaje na wylince, pływającej na powierzchni wody. Z początku jest miękki i bezbarwny, wkrótce jednak przybiera ciemną barwę, twardnieje, prostuje skrzydła i nogi, po czym wzbija się w powietrze.
Tempo rozwoju komarów jest bardzo różne – jedne rozmnażają się w ciągu kilku dni, inne zaś znacznie dłużej i rozwija się wtedy tylko jedno pokolenie w ciągu roku.
CHOROBY ROZNOSZONE PRZEZ KOMARY
MALARIA
(zimnica) jest uznawana za jedną z najgroźniejszych chorób przenoszoną przez pasożyty na człowieka. Chorobę tą wywołują pasożyty Plasmodium. Pasożyty są przenoszone na ludzi przez ukąszenia zarażonych samic komarów Anopheles, zwanych „wektorami malarii”. Istnieje 5 gatunków pasożytów, które powodują malarię u ludzi, a 2 z nich – P. falciparum i P. vivax – stanowią największe zagrożenie.
ŻÓŁTA FEBRA
Wirus ten przenoszony jest na ludzi (i inne naczelne) głównie przez komary tropikalne i subtropikalne (w miastach głównie przez komara egipskiego, ale także przez inne gatunki, głównie rodzaju Aedes, np. komara tygrysiego). Występuje w szerokim pasie okołorównikowym w 33 krajach Afryki i w 11 krajach Ameryki Południowej. W Afryce występują dwa typy wirusów – jeden w Afryce wschodniej, drugi w zachodniej. Ocenia się, że w Afryce dochodzi do 90% zakażeń żółtą febrą.
DENGA
infekcyjna choroba tropikalna wywoływana przez wirus dengi. Objawy obejmują gorączkę, ból głowy, mięśni i stawów oraz charakterystyczną wysypkę, przypominającą spotykaną w odrze. W odosobnionych przypadkach choroba prowadzi do zagrażającej życiu gorączki krwotocznej z krwotokami, trombocytopenią i hipowolemią, może się także rozwinąć wstrząs. Dengę przenosi kilka gatunków komarów należących do rodzaju Aedes, zwłaszcza Aedes aegypti. Wirus występuje w czterech typach. Infekcja jednym z nich pozostawia zazwyczaj odporność na niego na całe życie, ale tylko krótkoterminową odporność na inne typy wirusa. Kolejne infekcje różnymi typami podnoszą ryzyko ciężkich powikłań. Brak komercyjnie dostępnej szczepionki, prewencja polega na redukcji siedlisk i ilości komarów oraz zmniejszaniu ekspozycji na ukłucia.
FILARIOZY
grupa przewlekłych chorób pasożytniczych kręgowców (prócz ryb), które wywołane są przez nicienie, filarie – m.in. Wuchereria bancrofti, Brugia malayi, Onchocerca volvulus i Mansonella ozzardi. Być może w patogenezie choroby odgrywają rolę także endosymbiotyczne pasożyty nicieni – bakterie Wolbachia. Filarioza u człowieka spotykana jest we wschodniej Afryce i Azji. Rejony endemiczne dla filarii zamieszkuje około 1,1 mld ludzi na terenie 76 krajów strefy tropikalnej. Pasożyty są przenoszone przez wiele rodzajów muchówek (komary z rodzajów m.in. Culex i Aedes, meszki).
ZAPALENIE OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH (GORĄCZKA ZACHODNIEGO NILU)
to wirusowa choroba przenoszona przez komary, które obok dzikich ptaków są rezerwuarem wirusa. Czynnikiem etiologicznym jest wirus należący do rodziny flawiwirusów. Zachorowania obserwuje się w wielu regionach świata, w tym w Afryce Wschodniej i Zachodniej, Ameryce Północnej, Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, w Europie (przypadki zachorowań odnotowano m. in. we Francji, Grecji, Hiszpanii, Rumunii, na Węgrzech oraz we Włoszech). Do zakażenia człowieka dochodzi w wyniku ukąszenia komara. Potwierdzono również przeniesienie wirusa podczas transplantacji organów i transfuzji krwi oraz z matki na dziecko podczas ciąży. Nie stwierdzono przenoszenia gorączki zachodniego Nilu z człowieka na człowieka poprzez bezpośredni kontakt (np. przez dotyk, pocałunki).
GORĄCZKA DOLINY RIFT
jest chorobą wywoływaną przez wirusy z rodzaju Phlebovirus (rodzina Bunyaviridae). Jest to choroba występująca u zwierząt hodowlanych, takich jak bydło, owce, kozy, wielbłądy oraz u ludzi. Zachorowania odnotowywane są najczęściej we wschodniej i południowej Afryce. Ponadto przypadki wystąpienia RVF zaobserwowano również w rejonie Afryki Subsaharyjskiej, na Madagaskarze, a także w Arabii Saudyjskiej i Jemenie. Do zakażenia człowieka dochodzi poprzez ukąszenie komara oraz prawdopodobnie innych owadów gryzących zakażonych wirusem RVF. Zakażenie człowieka może również nastąpić poprzez bezpośredni kontakt z krwią, płynami ciała lub tkankami zakażonych zwierząt.
WIRUS ZIKA
powoduje u dorosłych objawy w postaci gorączki oraz wysypki. Jest jednak wyjątkowo groźny w przypadku zakażeń ciężarnych. Naukowcy są zdania, że wirus Zika może powodować małogłowie u noworodków. Patogen przenoszony jest głównie za pośrednictwem komarów. Światowa Organizacja Zdrowia informuje o utrzymującej się epidemii zakażeń wirusem Zika w regionie Ameryki Południowej i Centralnej, Azji Południowo-Wschodniej oraz na wyspach Pacyfiku. Jak dotąd transmisja wirusa Zika została potwierdzona w 48 państwach świata, przy czym w 36 krajach odnotowuje się rodzime zachorowania wywołane tym wirusem. Jednocześnie obszar występowania zakażeń Zika w dużej mierze pokrywa się z obszarem występowania dengi, żółtej gorączki i gorączki chikungunya, które są przenoszone przez te same gatunki komarów. Na obszarach tych występuje także ryzyko zachorowania na malarię.