CZYM SĄ KLESZCZE?
Kleszcze to małe, brązowo-czarne pajęczaki z podgromady roztoczy.
Na całym świecie opisano ok.850 gatunków (Furman i Loomis 1984).
Długość ciała kleszczy wynosi od ułamków milimetra do 30 mm (większość nie przekracza 15 mm) ich zarys jest owalny lub okrągławy. Są nosicielami wielu groźnych chorób, które przenoszą na ludzi i zwierzęta. Są drugimi po komarach, wektorami chorób zakaźnych u ludzi i pierwszymi u zwierząt hodowlanych i wolno żyjących.
Istnieją dwie dobrze znane rodziny kleszczy, lxodidae (kleszcze twarde) i Argasidae (kleszcze miękkie).
Kleszcze poprzez wkłucie się w ofiarę wysysają z nich krew. Ich użądlenia są mylnie nazywane „ukąszeniami”. Dzięki dobrze rozwiniętemu aparatowi gębowemu są w stanie utrzymać się na ciele człowieka lub zwierzęcia. Są wyposażone w żądła z kolcami, przez które mogą stabilnie się utrzymać na skórze. Ślina kleszcza zawiera substancje o działaniu znieczulającym i przeciwzapalnym. Powoduje to, iż zazwyczaj żywiciel nie czuje ukłucia i nie zdaje sobie sprawy obecności pasożyta, który na zmianę zasysa krew i wstrzykuje ślinę.
CYKL ROZWOJOWY KLESZCZY
W cyklu rozwojowym kleszczy wyróżnić można trzy stadia:
larwy → nimfy → osobnika dojrzałego (imago).
W określonych momentach cyklu kleszcze żywią się krwią (zwierzęcą, ludzką). Co ciekawe, samice potrzebują krwi głównie po to, aby móc złożyć jaja w celu przedłużenia gatunku.
W trakcie swojego życia samica kleszcza składa w ziemi od kilkuset do kilku tysięcy jaj. Wykluwające się z nich larwy wspinają się na krzewy i trawy. Stamtąd mogą przeskoczyć, spaść na nosiciela i pożywić się jego krwią. Następnie larwa odpada od nosiciela i wraca do środowiska, gdzie rozwija się do kolejnej postaci – nimfy, która znów wymaga krwi w celu przekształcenia się w dorosłą formę kleszcza. Dorosłe kleszcze są najbardziej odporną postacią rozwojową tego pasożyta. Potrafią one przetrwać w niższej wilgotności i wyższych temperaturach niż ich larwy i nimfy, dzięki czemu mogą wspinać się na wyższe trawy i krzewy, gdzie czekają na większych nosicieli. Po udanym wylądowaniu na zwierzęciu kleszcz przechodzi w miejsce, gdzie sierść jest najrzadsza. Wyjaśnia to, dlaczego kleszcze wczepiają się u psów najczęściej w okolicach pyska, uszu i brzucha. Po wyssaniu wystarczającej ilości krwi z nosiciela samica kleszcza odpada od niego i składa jaja. W ten sposób zaczyna się cykl rozwojowy nowego pokolenia. Cały cykl trwa od 1 roku do 3 lat.
GDZIE ŻYJĄ KLESZCZE?
W Polsce kleszcze bytują głównie w lasach liściastych i mieszanych oraz na łąkach, zwłaszcza w okolicach wilgotnych. Coraz częściej jednak obserwuje się je w miastach – w parkach i na trawnikach. To miejsca rekreacji, lubiane i uczęszczane przez większość Polaków, dlatego korzystać z nich należy umiejętnie, uważając na siebie. Typowe rośliny, które lubią kleszcze, to paprocie, krzewy leszczyny, czarnego bzu. Larwy i nimfy występują w niskiej roślinności, dorosłe osobniki szukają wyższych miejsc. Kleszcze, które ugryzły zwierzęta lub ludzi i nie zostały usunięte odpadają same. Kleszcze lubią parki liściaste i wysokie trawy. Wbrew panującej opinii, nie spadają na nas z drzew. Wspinają się na wysokość ok. 120-150 cm, bo tam może znajdować się grzbiet ich potencjalnego żywiciela.
AKTYWNOŚĆ KLESZCZY
Kleszcze są aktywne w okresie, kiedy temperatura gleby przekracza +5 – +7 stopni Celsjusza. Biorąc pod uwagę warunki klimatyczne, w Polsce można się spodziewać, że kleszcze zaczną być aktywne na przełomie marca i kwietnia. Pierwsze maksimum aktywności kleszczy nastąpi w maju–czerwcu, drugie we wrześniu–październiku. Aktywność kleszcza ustanie na przełomie października i listopada. Jeśli warunki meteorologiczne są korzystne, to również poza tym okresem można spotkać żerujące kleszcze.
CHOROBY PRZENOSZONE PRZEZ KLESZCZE:
KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU
– inaczej: odkleszczowe zapalenie mózgu, wczesno-letnie zapalenie mózgu, ang. tick-borne encephalitis – TBE, niem. Frühsommer-Meningoenzephalitis – FSME) jest zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego wywołanym przez wirus kleszczowego zapalenia mózgu (TBEV) należący do rodziny Flaviviridae. Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba odzwierzęca przenoszona przez kleszcze. Chorują liczne gatunki zwierząt, w tym przeżuwacze, konie, ptaki, psy, drapieżniki, gryzonie, a także ludzie. Rezerwuar choroby stanowią głównie małe gryzonie i kleszcze, które przekazują zakażenie na następne pokolenia. Najczęstszą drogą zakażenia jest ukłucie przez zakażonego kleszcza, rzadko do zakażenia dochodzi drogą pokarmową przez spożycie surowego, niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt.
Szacuje się, że 0,1-5% kleszczy w Europie jest zakażonych TBEV. Wirus kleszczowego zapalenia mózgu został wyizolowany w 1937 roku i występuje w 3 wariantach, które wywołują odpowiednio europejskie kleszczowe zapalenie mózgu, syberyjskie kleszczowe zapalenie mózgu oraz dalekowschodnie kleszczowe zapalenie mózgu (dawniej znane jako rosyjskie wiosenno-letnie zapalenie mózgu). Chociaż zakażenie wirusem TBE jest najczęściej rozpoznawane jako zakażenie ośrodkowego układu nerwowego, może również przebiegać bezobjawowo lub jako niecharakterystyczna łagodna choroba gorączkowa bez zajęcia układu nerwowego. Zakażenie ośrodkowego układu nerwowego przebiega jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, rzadziej jako zapalenie mózgu lub zapalenie opon i mózgu, najrzadziej jako zapalenie rdzenia. Przebieg choroby typu europejskiego jest zwykle łagodniejszy, natomiast typu dalekowschodniego cięższy. Choroba występuje w całej Polsce, najczęściej jest zgłaszana na Podlasiu, nieco rzadziej w województwie warmińsko-mazurskim i mazowieckim. Zachorowania występują najczęściej od kwietnia do listopada, jedynie sporadycznie w miesiącach zimowych.
BORELIOZA
– to zakaźna choroba wywołana przez bakterie – krętki Borrelia przenoszone przez kleszcze. Dostają się one się do organizmu człowieka wyłącznie przez ślinę lub wymiociny zakażonych kleszczy. Te pasożyty zaś zakażają się krętkami przez żerowanie na zakażonych kręgowcach. U zainfekowanego osobnika bakterie te bytują głównie w jelicie środkowym. W czasie żerowania gwałtownie wzrastają, przedostają się do ślinianek, a stamtąd ze śliną przez skórę trafiają do organizmu ofiary. Borelioza nazywana jest też „chorobą z Lyme” – nazwa ta popularna jest w krajach angielskojęzycznych. Borelioza, bez względu na rodzaj i stopień zaawansowania atakuje tkankę łączną, mięśniową i nerwową. Pierwsze objawy choroby rozwijają się w ciągu 1-3 tygodni od ukąszenia. Mogą pojawić się objawy skórne tzw. rumień wędrujący – zaczerwienienie o średnicy od kilku do kilkunastu centymetrów, które może być lekko wypukłe, ciepłe, bolesne przy dotyku. Typowy rumień po ukąszeniu kleszcza jest jaśniejszy od środka. Rumień wędrujący występuje jednak tylko w ok. 30 %. przypadków boreliozy (u dzieci tylko w 10 %).W tej fazie mogą pojawić się objawy grypopodobne. Jeśli nie zostaną podane antybiotyki, borelioza przechodzi w fazę rozsianą. W ciągu 2 tygodni do kilku miesięcy pojawiają się objawy wtórne. Może to być zapalenie stawów, zaburzenia neurologiczne i kardiologiczne.
Po około roku od zakażenia borelioza przechodzi w postać przewlekłą. Lista objawów, jakie daje borelioza przewlekła, jest długa. Pojawia się m.in. objawy neurologiczne. Chory może podwójnie widzieć, mieć paraliż mięśni twarzy, zawroty głowy, problemy z mówieniem, orientacją przestrzenną. Borelioza układu nerwowego, czyli neuroborelioza, stanowi 15-40 % spośród wszystkich przypadków boreliozy, a jej objawy mogą pojawić się wiele lat po ukąszeniu przez kleszcza i narastać z czasem. W przypadku wystąpienia opisanych objawów, należy bezzwłocznie skontaktować się z lekarzem rodzinnym. Statystyki zachorowalności na boreliozę na przestrzeni ostatnich lat przedstawiają znaczący wzrost zarażeń. Dane te jednak nie uwzględniają przypadków niezgłaszanych, co wpływa na zaniżenie statystyk nawet kilkukrotnie. Szacuje się, że rzeczywiste zachorowania w Polsce mogą osiągać obecnie nawet 40.000 przypadków. Poniższe statystyki przedstawiają odnotowane zarażenia boreliozą od roku 2013. Do 2016 roku zauważamy gwałtowny wzrost zachorowalności, jednak mimo zadziwiającego spadku w 2018 roku, 2019 wykazał ponowny wzrost.
| 2013 rok. – 12754 | 2017 rok – 21512 |
| 2014 rok – 13870 | 2018 rok – 20150 |
| 2015 rok – 13625 | 2019 rok – 20632 |
| 2016 rok – 21200 | 2020 rok – 12933 2021 rok – 12427 2022- do 15.09.- 10727 |
Raport „Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce” opracowany przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – lata 2013-2022
BABESZJOZA
– u części osób przebiega bezobjawowo lub daje objawy podobne do przeziębienia. Pierwsze objawy, takie jak gorączka, dreszcze, złe samopoczucie występują od tygodnia do 6 tygodni od zarażenia, mogą też jednak pojawić się znacznie później.
U osób z grupy szczególnego ryzyka występuje wysoka gorączka ze wstrząsającymi dreszczami i objawy nasilonej niedokrwistości hemolitycznej. Stwierdza się powiększenie śledziony, powiększenie wątroby, a w badaniu morfologii krwi – niedokrwistość, leukopenię i małopłytkowość. Babeszjoza może mieć szczególnie ciężki przebieg u chorych z zaburzeniami odporności. W grupie największego ryzyka znajdują się: noworodki, osoby starsze, osoby zakażone HIV/AIDS, osoby po usunięciu śledziony, osoby cierpiące na choroby układu odpornościowego, biorcy przeszczepów, osoby po chemioterapii.
TULAREMIA
-to choroba zakaźna odzwierzęca, przenoszona najczęściej przez gryzonie.
Nosicielami są jednak również kleszcze i to zwłaszcza ich ugryzienia są niebezpieczne. W miejscu ukąszenia powstają rumieniowate grudki, powiększające się w ciągu dwóch dni, zmieniające w krosty, a następnie we wrzody. Charakterystyczne dla tularemii jest pojawienie się objawów grypopodobnych po mniej więcej 3-6 dniach. To najczęstsza postać choroby, na szczęście zakażenie przez kontakt z kleszczem rzadko ma przebieg śmiertelny.
ANAPLAZMOZA
– a dokładnie ludzka anaplazmoza granulocytarna, to choroba, w której bakteria po dostaniu się do organizmu, wędruje z krwią do szpiku kostnego, a tam w białych krwinkach, zaczyna się namnażać. W 60 % przypadków choroba przebiega bezobjawowo. W pozostałych pojawiają się mało charakterystyczne objawy, które przypominają symptomy grypy: wysoka temperatura, bóle głowy, pocenie się, kaszel czy bóle stawowo-mięśniowe.
U niektórych pacjentów obserwuje się objawy ze strony układu pokarmowego (nudności, bóle brzucha, biegunka), a także zapalenie płuc z zaburzeniem oddychania lub niewydolność nerek czy objawy neurologiczne (np. drgawki).
RIKETSJOZA
charakterystyczne dla niemal wszystkich riketsjoz jest zapalenie naczyń, z którym mogą się wiązać powikłania narządowe – zależnie od tego, które naczynia zostały objęte procesem zapalnym. W najgroźniejszych przypadkach dochodzi do zespołu wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, co może zagrażać życiu chorego. W Polsce riketsje są przenoszone wyłącznie przez kleszcze. Charakterystyczna dla chorób wywoływanych przez riketsje jest bardzo wysoka temperatura ciała – do 40 stopni C. Ponadto pojawia się krwotoczna, plamista wysypka. Do innych objawów należą także: bóle mięśni, niekiedy wymioty, bradykardia, zaczerwienienie gałek ocznych i zapalenie spojówek. Powstające w naczyniach zakrzepy mogą prowadzić do zgorzeli kończyn.
